Metro: Mozaiki ze stacji Ursynów i Służew w rejestrze zabytków

Umieszczone na stacjach Ursynów i Służew okładziny ceramiczne ścian zatorowych oraz ceramiczne okładziny dojść do wind na poziomie peronu są zakomponowane w analogiczny sposób. Pokrywa prawie całą wysokość ściany na długości całego 120-metrowego peronu. Płytki mają kształt prostokątny, czasami trójkątny – będący połówką prostokąta. Okładzina ściany zatorowej na stacji Ursynów jest utrzymana w czerwieniach, żółciach, brązach i pomarańczach z miejscowo zlokalizowanymi szarymi płytkami. Okładzina ściany zatorowej na stacji Służew jest zaś utrzymana w żółciach, czerwieniach, brązach, pomarańczach i błękicie. Dojścia do wind są wyłożone powtarzalnymi płytkami w jednym kolorze, naśladując tektonikę korytarzy. Na stacji Ursynów dojścia do wind są wyłożone czerwonymi, ryflowanymi płytkami, na stacji Służew – dojścia są wyłożone bordowymi, gładkimi. Autorem projektu mozaiki na stacji Służew jest Krzysztof Jachiewicz, a na Ursynowie Andrzej Drzewiecki.

Wartość historyczna okładzin ceramicznych opiera się na fakcie, iż wystrój mozaikarski stacji Ursynów i Służew stanowi relikt ambitnych planów klasy politycznej okresu stanu wojennego, gdzie przy jednoczesnym terrorze państwowym dla legitymizacji rządów miał być zbudowany system komunikacyjny znacząco podnoszący standard życia części mieszkańców stolicy. Ówczesny rząd wybrał swobodną estetykę odpowiadającą zachodnim realizacjom – ściany zatorowe stacji Ursynów i Służew przypominają ceramiczne kompozycje autorstwa wybitnego brytyjskiego artysty Paula Huxleya na stacji King’s Cross St. Pancras w Londynie (obecnie zdemontowana i zastąpiona zwykłymi, prostymi płytkami ceramicznymi). Dekoracje obu stacji metra są bezcennym i unikatowym świadectwem sztuki nowoczesnej z mecenatu opresyjnego państwa. Jako samodzielne dzieła sztuki świadczą o propagandowym wymiarze realizacji metra, które ze względów ekonomicznych otwarto dopiero w 1995 r. Dzieło zrealizowane w latach 90. XX w. w ramach inwestycji z początku lat 80. XX w. przynależy pod względem historycznym do poprzedniej epoki – PRL-u i jest bezpośrednio związane z wydarzeniami Stanu Wojennego.

Wartość artystyczna opiera na wkomponowaniu dzieła plastycznego – okładziny ceramicznej ściany zatorowej i dojść do wind w przestrzeń hal peronowych oraz dojść do wind. Autorzy zaprojektowali je jako system abstrakcyjnych, diagonalnych kompozycji, które podkreślały dynamikę całej przestrzeni. Dzieło operuje zarówno barwą jak i fakturą – część płytek jest ryflowana co podkreśla ekspresyjny charakter – zwłaszcza gdy identyczne płytki tworzą większe mozaiki. Analogii i wzoru dla okładzin ścian zatorowych można szukać w sztuce lat 20. XX w., a zwłaszcza w teorii mechanofaktury Henryka Berlewiego, wobec której dzieła miały odejść od iluzji przestrzennej na rzecz zaakcentowania dwuwymiarowości obrazu.

Podziemne mozaiki stanowią oprawę artystyczną dla stacji metra, wielkiej inwestycji budowy nowego systemu transportowego świadczącego o nowoczesności stolicy. Podczas krótkiej nieobecności kolejnych pociągów, dzieła te nadają hali charakteru wielkiego, nowoczesnego dzieła sztuki. Zrealizowane stacje Ursynów i Służew są zabytkiem konkretnego okresu, gdy system komunikacyjny będący również systemów schronów na wypadek konfliktów zbrojnych mógł jednocześnie pełnić rolę galerii sztuki nowoczesnej. Ten istniejący sposób myślenia o systemie metra, wymyślony w poprzednim systemie, odrodził się w połowie drugiej dekady XXI w., kiedy metro, niczym mecenas, zamówiło zestaw projektów u jednego z czołowych polskich artystów – Wojciecha Fangora. Okładziny ceramiczne w partii peronu stacji Ursynów i Służew posiadają status unikatu (zaledwie dwa wystroje ceramiczne z całościowej koncepcji plastycznej metra – jedynego takiego systemu w Polsce), które zapoczątkowały tradycję myślenia o metrze w Warszawie jako podziemnej i ogólnodostępnej galerii sztuki.

Wartość naukowa ceramicznych okładzin opiera się na czasie ich powstania – dzieła mającego źródło w konkursie z końca lat 70. XX w., przekształconego w czasach stanu wojennego, a wykonanego w pierwszej połowie lat 90. Czyni to z opracowania plastycznego stacji Ursynów i Służew dzieło przełomu – okresu burzliwej transformacji. Dekoracje stanowią dowód demokratyzacji społeczeństwa, o czym świadczy też samo dzieło, np. specjalne opracowanie plastyczne dojść do wind. Okładziny obu stacji są źródłem wymowy sztuki mecenatu państwowego – geometrycznej abstrakcji, której paradoks opiera się na jednoczesnym braku potrzeby przygotowania plastycznego odbiorcy do zrozumienia tekstu kultury, który może być badany narzędziami historii sztuki.

Wniosek o objęcie ochroną mozaik pojawił się po rozpoczętej w zeszłym roku modernizacji systemu reklam w metrze – na stacjach zaczęły pojawiać się nowe, wielkie, podświetlane i agresywniejsze w formie nośniki reklamowe kosztem informacji pasażerskiej czy elementów wystroju stacji. Ostatecznie, w wyniku wielu kontrowersji, a także chociażby głosu Rzecznika Praw Obywatelskich, cały proces został czasowo wstrzymany przez Rafała Trzaskowskiego, prezydenta Warszawy. W efekcie tych głosów nieznacznie zmieniono zasady i zmniejszono zakres instalacji